นำเสนอภาพถ่ายเก่าค่อนข้างหาดูได้ยากและภาพงานสถาปัตยกรรม“วังหลวง”กับ“วังหน้า”ที่อาจารย์อาวุธ เงินชูกลิ่น นำภาพมาเปรียบเทียบให้เห็นความเหมือนและความต่าง พร้อมข้อมูลประวัติสร้างวังหน้าแบบกระชับพื้นที่ ได้รับความเอื้อเฟื้อจากท่านให้เผยแพร่ 

ฐานานุศักดิ์ ในงานสถาปัตยกรรมไทยเป็นการแสดงฐานะและตำแหน่งหน้าที่ของบุคคลให้ปรากฏในสังคมโดยอาศัยรูปแบบและลักษณะศิลปะทางสถาปัตยกรรมไทยเป็นเครื่องบ่งชี้ มีปรากฏหลักฐานอย่างชัดเจนในกฎมนเทียรบาลสมัยอยุธยา 

“ถ้าเราพูดถึงฐานานุศักดิ์งานสถาปัตยกรรมพระราชวังในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ พระบรมมหาราชวัง หรือ วังหลวง ที่ประทับของพระมหากษัตริย์ กับ พระราชวังบวรสถานมงคล หรือ วังหน้า ที่ประทับของพระมหาอุปราช สถาปัตยกรรมย่อมแสดงตามฐานานุศักดิ์ของบุคคล แล้วทว่าไป วังหน้ามีอำนาจมากในการจัดการทหาร รวมทั้งตั้งเสนาบดีเหมือนวังหลวง จะพูดว่าวังหลวงมีขุนพระขุนนาง วังหน้าก็มีอย่างนั้น” 

พลอากาศตรี อาวุธ เงินชูกลิ่น อดีตอธิบดีกรมศิลปากร ผู้เชี่ยวชาญสถาปัตยกรรมไทย กล่าวตอนหนึ่งของหัวข้อบรรยายเรื่อง “สถาปัตยกรรมสกุลช่างวังหน้า เปรียบเทียบกับวังหลวง” ในงาน “100 ปีกรมศิลปากร” เมื่อบ่ายวันอาทิตย์ที่ 1 พฤกษาคม ที่ผ่านมา ห้องดำรงราชานุภาพ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร 

นานทีมีโอกาสได้ฟังอาจารย์อาวุธ เงินชูกลิ่น นายช่างเอกสถาปัตยกรรมไทยยุคนี้บรรยายเรื่องงานสถาปัตยกรรมไทยโดยเฉพาะหัวข้อบรรยายข้างต้น ทำให้ได้ความรู้ในสิ่งที่ไม่เคยรู้มาก่อนได้รู้ และเชื่อว่า เช่นเดียวกันกับผู้เข้าร่วมฟังนับร้อยคน ที่ถึงขั้นต้องเสริมเก้าอี้อีกหลายแถวจนห้องบรรยายแทบไม่มีพื้นที่ทางเดิน 

ต้องบอกว่า หัวข้อบรรยายนี้ได้รับการตอบรับจากผู้เข้าฟังเป็นอย่างมาก ขณะที่บริเวณลานสนามหญ้าหน้าพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ บรรยากาศคึกครื้นดีของผู้สนใจงานหนังสือ งานสาธิตเชิงช่างสิบหมู่ ตั้งแต่สายจนเย็น พอตะวันคล้อยหลังหมู่พระวิมาน (ห้องแสดงนิทรรศการ มีการแสดงดนตรีวงดุริยางค์สากลและนาฏศิลป์ 

อย่างไรก็ดี สิ่งที่อาจารย์อาวุธบรรยายในวันนั้นขอละไว้ก่อน เพราะอยากนำเสนอภาพถ่ายเก่าค่อนข้างหาดูได้ยากและภาพงานสถาปัตยกรรม “วังหลวง” กับ “วังหน้า” ที่ท่านนำภาพมาเปรียบเทียบให้เห็นความเหมือนและความต่าง พร้อมข้อมูลประวัติสร้างวังหน้าแบบกระชับพื้นที่ ได้รับความเอื้อเฟื้อจากท่านให้เผยแพร่ 

ประวัติการสร้างวังหน้า หรือ พระราชวังบวรสถานมงคล สร้างพร้อมกรุงรัตนโกสินทร์ พ.ศ. 2325 สร้างโดยกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ตั้งอยู่บริเวณฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา ระหว่างวัดสลัก กับคูเมืองธนบุรีเดิม 

กรมพระราชวังบวรสถานมงคลสมัยรัตนโกสินทร์ ผู้สถาปนาสถาปัตยกรรมสกุลช่างวังหน้า กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท พ.ศ.2325 – 2346 กรมพระราชวังบวรมหาเสนานุรักษ์ พ.ศ.2352 – 2360 กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพ พ.ศ.2367 – 2375 พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ.2394 – 2408 กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ พ.ศ.2411 – 2428 

ประเภทสถาปัตยกรรมวังหน้า พระราชวัง วัด ลักษณะสถาปัตยกรรมสกุลช่างวังหน้า สืบเนื่องจากศิลปะอยุธยา พระราชวังไม่มีปราสาท หลังคาทรงจั่ว ไม่ทำมุขลดเกิน 2 ชั้น มุงกระเบื้องไม่เคลือบสี ไม่ใช้เครื่องลำยอง ใช้เครื่องรวยแทน ทวยมีลักษณะพิเศษเฉพาะ ซุ้มประตู-หน้าต่าง เป็นซุ้มบันแถลง แต่มีคูหา (ส่วนวังหลวง มีปราสาท หลังคามีมุขลด หลังคามุงด้วยกระเบื้องเคลือบสี หลังคาประดับเครื่องลำยอง (มีนาคสะดุ้ง)) 

สถาปัตยกรรมวังหน้า สมัยกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท พระราชวัง คือ พระที่นั่งศิวโมกขพิมาน พระที่นั่งพุทไธสวรรย์ หมู่พระวิมาน (ทั้ง 3 พระที่นั่ง ปัจจุบันคือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร) วัด ได้แก่วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ วัดชนะสงคราม 

สถาปัตยกรรมวังหน้า สมัยกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพ (อิทธิพลศิลปะจีนในวังหน้า) พระราชวัง คือพระที่นั่งอิศราวินิจฉัย (ท้องพระโรง) บานประตู-หน้าต่างหน้าบานเขียนลายรดน้ำ หลังบานเขียนลายกำมะลอ วัด ได้แก่ วัดบวรสถานสุทธาวาส (วัดพระแก้ววังหน้า) หลังคาพระอุโบสถทรงจตุรมุข ประดับเครื่องลำยอง หางหงส์แบบนาคเบือน ซุ้มประตู หน้าต่าง ปูนปั้นทรงอย่างเทศ 

สถาปัตยกรรมวังหน้า สมัยพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว (สกุลช่างวังหลวงในวังหน้า) พระราชวังคือพระที่นั่งคชกรรมประเวศ พระที่นั่งมังคลาภิเษก พระที่นั่งเอกอลงกต พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ์ มีอิทธิพลศิลปะจีนและศิลปะตะวันตก หลังคาประดับเครื่องลำยอง มุงกระเบื้องเคลือบสี และมีปราสาท 

หลังจากนั้นสิ้นสมัยพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่สองรอง “ภูมินทร์” รัชกาลที่ 4 เข้าสมัยรัชกาลที่ 5 วังหน้าก็ถูกยุบ อย่างไรก็ดี อาจารย์อาวุธ เงินชูกลิ่น กล่าวถึงพื้นที่ของวังหน้า 

“ก่อนสมัยรัชกาลที่ 5 เขตของวังหน้ากว้างใหญ่มาก หากมองภาพปัจจุบันก็ตั้งแต่ท่าพระจันทร์ตลอดแนวกำแพงใบเสมาที่ตั้งของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ซึ่งพื้นที่ภายในมหาวิทยาลัยแต่เดิมเป็นส่วนหนึ่งของพระราชฐานชั้นในของวังหน้า และจากตลอดแนวกำแพงใบเสมานี้พื้นที่ยาวไปถึงกลางท้องสนามหลวงด้านทิศเหนือไปจดถึงวัดพระแก้ววังหน้า ซึ่งเวลานั้นยังไม่มีสะพานปิ่นเกล้าคร่อมคลองคูเมืองเดิมที่เห็นในปัจจุบัน” 

มาชมภาพความเหมือนและความต่างระหว่างสถาปัตยกรรม “วังหลวง” กับ “วังหน้า”