(มติชนรายวัน วันที่ ๑๕ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๓)

สองสามวันหลังกรณีตากใบ ซึ่งจบลงด้วยความตายของผู้ชุมนุม ๗๙ คนบนรถบรรทุกระหว่างถูกลำเลียงไปยังค่ายทหาร ข้าพเจ้าได้พบกับมิตรผู้หนึ่ง ซึ่งจู่ ๆ ก็พูดถึงเหตุการณ์ดังกล่าวพร้อมกับแสดงความเห็นว่า “น่าจะตายมากกว่านี้” ความรู้สึกอย่างแรกที่เกิดกับข้าพเจ้าคือประหลาดใจ เนื่องจากมิตรผู้นั้นไม่เพียงสนใจการปฏิบัติธรรมเท่านั้น หากยังเป็นหัวเรี่ยวหัวแรงชวนคนมาทำกรรมฐาน ถึงกับตั้งศูนย์ปฏิบัติธรรมบนที่ดินของตน ส่วนการให้ทานรักษาศีล เขาก็บำเพ็ญอย่างแข็งขัน

ข้าพเจ้าคาดไม่ถึงว่ามิตรผู้นี้จะมีความคิดเช่นนั้น ก็เนื่องจากคาดหวังว่าผู้ที่ใฝ่ศีลใฝ่ธรรมน่าจะมีเมตตากรุณามากกว่าคนทั่วไป   แม้จะไม่ถึงกับมีความเอื้ออาทรต่อมนุษย์ทั้งปวง แต่อย่างน้อยก็ไม่ควรยินดีในความตายของผู้อื่น แม้จะไม่เห็นด้วยกับการกระทำของเขาก็ตาม

เมื่อความตายเกิดกับใครก็ตาม นั่นมิใช่สิ่งที่พึงยินดีในทัศนะของชาวพุทธ เพราะความตายนั้นตัดรอนโอกาสที่บุคคลจะได้ทำความดี  แม้เขาจะทำความเลวมามาก แต่ทุกคนก็สามารถหวนกลับมาทำความดีได้เสมอตราบใดที่เขายังมีลมหายใจ ใช่แต่เท่านั้นความตายของเขา ยังหมายถึงความทุกข์ของผู้คนอีกมากมาย เพราะเขามีพ่อแม่ญาติพี่น้องคนรัก และลูกหลานที่ไม่เพียงเศร้าโศกเสียใจเพราะการจากไปของเขาเท่านั้น แต่อนาคตของหลายคนอาจดับวูบลงเพราะไม่มีใครให้พึ่งพาอาศัยอีกต่อไป 

คนทั่วไปนั้นย่อมคิดนึกไปตามอำนาจของอารมณ์และอคติ  แต่นั่นมิใช่วิสัยของผู้ประพฤติธรรม แม้จะมีความโกรธเกลียดชิงชังเกิดขึ้นในใจอันเป็นธรรมดาของปุถุชน แต่การทำสมาธิภาวนาน่าจะช่วยให้เรารู้เท่าทันอารมณ์ดังกล่าว ไม่ปล่อยให้มันครอบงำใจ จนรู้สึกสะใจเมื่อเห็นความพินาศของคนอื่น หรือเห็นดีเห็นงามไปกับการทำร้ายผู้อื่น อย่างน้อยก็ยังควรมีสำนึกในความถูกต้องเที่ยงธรรม ไม่เบี่ยงเบนผันแปรตามความชอบหรือชัง 

อย่าว่าแต่ผู้ชุมนุมประท้วงเลย แม้เป็นอาชญากรก็ไม่สมควรตาย เพราะถูกวางซ้อนทับหลายชั้นราวกับสิ่งของจนขาดใจตายในการควบคุมของเจ้าหน้าที่ ถึงแม้เราจะไม่เห็นด้วยกับเขา แต่เขาก็ควรได้รับสิทธิพิสูจน์ตัวเองตามกระบวนการยุติธรรมมิใช่หรือ

ข้าพเจ้าพบในเวลาต่อมาว่า มิตรผู้นั้นมิใช่กรณียกเว้น  ชาวพุทธที่เป็นนักปฏิบัติธรรมจำนวนไม่น้อยก็มีความรู้สึกนึกคิดในทำนองเดียวกับเขา   ทำให้ข้าพเจ้าอดสงสัยใจไม่ได้ว่าเหตุใดการปฏิบัติธรรมจึงไม่ช่วยให้เขามีเมตตากรุณาหรือมีสำนึกในความถูกต้องเที่ยงธรรมมากกว่าคนทั่วไป  มีความผิดพลาดตรงไหนจึงทำให้เขาไม่รู้สึกตะขิดตะขวงใจที่ยินดีในความตายของผู้คนทั้ง ๆ ที่เรียกตัวเองว่าเป็นชาวพุทธหรือนักปฏิบัติธรรม

อย่าว่าแต่คนที่คิดต่างจากเรา หรือทำสิ่งที่ไม่ถูกใจเราเลย  แม้กระทั่งคนที่มุ่งร้ายต่อเรา หรือเบียดเบียนเรา วิสัยของชาวพุทธคือ นอกจากจะไม่ตอบโต้ด้วยความรุนแรงแล้ว ยังมิพึงโกรธตอบหรือสาปแช่งให้เขาได้รับความฉิบหาย   หากยังทำยิ่งกว่านั้นคือแผ่เมตตาให้เขา   ตั้งจิตปรารถนาดีต่อเขา   ดังมีพุทธพจน์ว่า... 

“ภิกษุทั้งหลาย หากพวกโจรผู้ประพฤติต่ำทราม จะพึงใช้เลื่อยที่มีที่จับ ๒ ข้างเลื่อยอวัยวะน้อยใหญ่ ผู้มีจิตคิดร้ายแม้ในโจรพวกนั้น ก็ไม่ชื่อว่าทำตามคำสั่งสอนของเรา เพราะเหตุที่อดกลั้นไม่ได้นั้น แม้ในข้อนั้นเธอทั้งหลายควรสำเหนียกอย่างนี้ว่า จิตของเราจักไม่แปรผัน เราจักไม่เปล่งวาจาชั่วหยาบ จักอนุเคราะห์ด้วยสิ่งที่เป็นประโยชน์ อยู่อย่างผู้มีเมตตาจิต ไม่มีโทสะ เราจักแผ่เมตตาจิตไปให้บุคคลนั้น และเราจักแผ่เมตตาจิตอันไพบูลย์เป็นมหัคคตา ไม่มีขอบเขต ไม่มีเวร ไม่มีความเบียดเบียนไปยังสัตว์โลกทุกหมู่เหล่า อันเป็นอารมณ์ของเมตตาจิตนั้นอยู่”

เมตตาของชาวพุทธคือเมตตาที่ไม่มีประมาณ ไม่แบ่งแยก แผ่กว้างไปยังสรรพสัตว์ ไม่เลือกว่าเป็นมิตรหรืออมิตร เป็นผู้มีบุญคุณหรือผู้ประทุษร้าย  เป็นพวกเราหรือพวกเขา   ในชาดกมีเรื่องราวมากมายที่แสดงถึงเมตตาอันไม่มีประมาณดังกล่าว  อาทิ มหากปิชาดก  เป็นเรื่องของพญาวานรที่ช่วยพราหมณ์ผู้หนึ่งพาขึ้นมาจากซอกเขา แต่ถูกพราหมณ์ลอบทำร้ายเพื่อหวังเอาเนื้อมาเป็นอาหาร  แม้กระนั้นพญาวานรก็ไม่โกรธ หากยังตั้งจิตปรารถนาดีต่อพราหมณ์ผู้นั้นว่า “ขอท่านอย่าประสบเวทนาอันเผ็ดร้อนเลย ขอบาปธรรมอย่าได้ฆ่าท่านเหมือนขุยไผ่ฆ่าต้นไผ่เลย” ใช่แต่เท่านั้น พญาวานรยังคงอาสาพาพราหมณ์ผู้นั้นเดินออกจากป่าดังที่รับปากไว้ โดยให้พราหมณ์เดินทิ้งระยะห่างจากพญาวานรเพื่อความปลอดภัย จนสามารถออกจากป่าได้ในที่สุด

จริงอยู่เมตตาอย่างไม่มีประมาณดังกล่าวเป็นสิ่งที่ทำได้ยาก  แต่ก็ควรถือเป็นอุดมคติที่ชาวพุทธทั้งหลายโดยเฉพาะผู้ใฝ่ธรรมเพียรไปให้ถึง หรือเข้าใกล้ให้ได้มากที่สุด  แม้ยังทำไม่ได้ เพราะพ่ายแพ้ต่อความโกรธเกลียด แต่อย่างน้อยก็ควรรู้ว่าการพูดและทำด้วยความโกรธเกลียด หรือสะใจในความพินาศของผู้อื่นนั้น มิใช่วิสัยของชาวพุทธ   มันมิใช่เป็นโทษแก่ผู้อื่นเท่านั้น หากยังเป็นโทษต่อเราเองด้วย เพราะนอกจากจะทำให้เราเป็นทุกข์ ร้อนรุ่มใจแล้ว มันยังทำให้จิตใจเราแข็งกระด้าง เย็นชาต่อความทุกข์ของผู้อื่น  กล่าวอีกนัยหนึ่ง  ยิ่งยินดีในความพินาศของผู้อื่นมากเท่าไร ความเป็นมนุษย์ในใจเราก็จะยิ่งเหลือน้อยลง

ควรย้ำในที่นี้ว่าเมตตากรุณาอย่างไม่มีประมาณนั้นมิได้หมายความว่า ไม่ต้องแยกแยะระหว่างคนถูกกับคนผิด หรือระหว่างความถูกกับความผิด  ทั้งคนถูกและคนผิดสมควรได้รับความเมตตาจากเราในฐานะชาวพุทธผู้เจริญรอยตามบาทพระศาสดาก็จริง  แต่หากใครจะได้รับโทษโดยสมควรแก่ความผิดของเขา ก็เป็นเรื่องที่เราพึงวางใจเป็นอุเบกขา ไม่ควรขวางกั้นกระบวนการดังกล่าว แต่หากมีอะไรที่เราสามารถช่วยเหลือเขาได้ในระหว่างที่รับโทษทัณฑ์ก็สมควรทำในฐานะเพื่อนมนุษย์

สำนึกในความถูกต้องไม่ควรถูกเบี่ยงเบนโดยเมตตากรุณาที่เจืออคติ (เช่นฉันทาคติ) จนกลายเป็นการช่วยเหลือคนผิดในทางที่ไม่ถูกต้อง  แต่ที่ต้องระวังไม่น้อยกว่ากันก็คือความยึดมั่นในความถูกต้องจนขาดเมตตากรุณา เช่น ยึดติดกับความถูกความผิดจนเห็นคนผิดมิใช่มนุษย์ ดังนั้นจึงไม่สมควรได้รับความเมตตากรุณาจากเรา

ชาวพุทธที่เคร่งครัดในความถูกต้องทางศีลธรรมมีจำนวนไม่น้อยที่พลัดตกในกับดักดังกล่าว  ผลก็คือไม่เพียงยินดีที่เห็นความตายของคนผิดคนเลว(ในสายตาของเขา)เท่านั้น หากยังไม่รู้สึกรู้สาเมื่อคนเหล่านั้นถูกกระทำด้วยวิธีการที่ไม่ถูกต้อง   จะว่าไปแล้วทัศนคติดังกล่าวแพร่หลายแม้กระทั่งในหมู่คนทั่วไป จนเกิดสิ่งที่เรียกว่า “อำนาจนิยมทางศีลธรรม”  นั่นคือมีทัศนะว่า “คนผิดมีสิทธิเป็นศูนย์”  กล่าวคือไม่มีสิทธิเรียกร้องความยุติธรรม ไม่มีสิทธิที่จะได้รับการปฏิบัติเยี่ยงมนุษย์  แม้แต่สิทธิในชีวิตของตนก็ไม่สมควรมีด้วยซ้ำ   ดังนั้นใครจะทำอะไรกับเขาก็ได้ทั้งนั้น โดยไม่ต้องคำนึงถึงกฎหมาย หลักนิติธรรม หรือกระบวนการยุติธรรมใด ๆ

ด้วยเหตุนี้ผู้คนจึงรู้สึกเป็นเรื่องธรรมดาเมื่อได้ยินว่าผู้ต้องหาฆ่าข่มขืนถูกประชาชนรุมประชาทัณฑ์จนสลบหรือถึงตายระหว่างไปทำแผนประกอบคดี  โดยหลายคนที่ร่วมประชาทัณฑ์นั้นหาได้รู้สึกผิดไม่  ทำนองเดียวกันเมื่อนักโทษก่อการชุมนุมประท้วงเพราะทนกับสภาพเลวร้ายในคุกไม่ได้  ประชาชนจำนวนมากรู้สึกว่าเป็นเรื่องสมควรแล้วหากผู้นำการชุมนุมจะถูกเจ้าหน้าที่ยิงตาย(หรือตายอย่างเป็นปริศนา) ทั้ง ๆ ที่มีการยอมจำนนแล้ว   วิสามัญฆาตกรรรมกลายเป็นพฤติกรรมที่ประชาชนคุ้นชินและแอบสนับสนุนอยู่ในใจทั้ง ๆ ที่รู้ว่าผู้ตายนั้นถูกฆ่าโดยไม่ได้ยิงสู้กับตำรวจแม้แต่นัดเดียว  เพราะเห็นว่า “มัน”เป็นโจร ยังไงก็สมควรตายอยู่ดี  ด้วยเหตุผลเดียวกันประชาชนทั้งประเทศจึงสรรเสริญรัฐบาลทักษิณเมื่อมีการ “ฆ่าตัดตอน” ผู้ค้ายาขนานใหญ่จนมีคนตายถึง ๒,๕๐๐ คนในชั่วเวลาไม่กี่เดือน

ทัศนคติที่ว่า “คนผิดมีสิทธิเป็นศูนย์” จึงกลายเป็นการสนับสนุนให้ใช้ความรุนแรงเกินขอบเขตกับคนที่ถูกมองว่าทำผิดศีลธรรมหรือผิดกฎหมาย   แม้ว่าความรุนแรงดังกล่าวทำไปในนามของความถูกต้อง แต่กลับกลายเป็นการกระทำที่ไม่ถูกต้องเสียเอง อีกทั้งยังขาดความเที่ยงธรรมเพราะเป็นการใช้อำนาจตามอำเภอใจโดยผู้เป็นเหยื่อไม่มีโอกาสพิสูจน์ตัวเอง หรือได้รับโทษทัณฑ์ตามสมควรแก่ความผิด

ทัศนคติดังกล่าวนับวันจะผลักดันสังคมไทยไปสู่ความรุนแรงยิ่งขึ้น จนถึงขั้นชักนำให้คนไทยต้องเข่นฆ่ากันเอง ดังเหตุการณ์นองเลือดเมื่อเดือนเมษา-พฤษภาที่ผ่านมา  การมองว่าคนเสื้อแดงทำผิดกฎหมาย รับจ้างมาปกป้องคนผิดที่โกงบ้านโกงเมือง รวมทั้งมีกองกำลังติดอาวุธ ก่อความวุ่นวายในบ้านเมือง  ต้องการล้มเจ้าฯลฯ ทำให้ผู้คนจำนวนมาก (รวมทั้งผู้ยึดมั่นในความถูกต้อง)พิพากษาในใจว่าคนเสื้อแดงสมควรตาย  และดังนั้นจึงไม่รู้สึกอะไรเมื่อเห็นทหารใช้กระสุนจริงกับผู้ชุมนุมจนมีคนล้มตายกว่า ๘๐ คน ไม่นับบาดเจ็บอีกนับพันคน  จริงอยู่มีผู้ชุมนุมบางคนที่ขว้างประทัดและระเบิดเพลิงใส่เจ้าหน้าที่ แต่ก็ไม่สมควรที่ถูกตอบโต้ด้วยอาวุธสงครามจนถึงแก่ความตาย  และถึงแม้จะมีผู้ชุมนุมถูกยิงตายขณะใช้อาวุธปืนต่อสู้กับเจ้าหน้าที่   ความตายของบุคคลเหล่านั้นก็มิใช่เรื่องที่น่ายินดีแต่อย่างใด เพราะนอกจากจะเป็นการซ้ำเติมญาติมิตรของผู้สูญเสียแล้ว มันยังกัดกร่อนจิตวิญญาณหรือมโนธรรมสำนึกของเราอีกด้วย

ถึงจะทำผิดศีลธรรมหรือผิดกฎหมาย เขาก็มีสิทธิในชีวิตของเขา มีสิทธิได้รับความยุติธรรมและการคุ้มครองตามกฎหมาย  รวมทั้งมีสิทธิได้รับความเมตตาจากเรา เพราะถึงอย่างไรเขาก็เป็นมนุษย์  ไม่ว่าเราจะเป็นฝ่ายถูกเพียงใด ก็ไม่มีสิทธิทำอะไรกับเขาตามอำเภอใจ  แต่ถึงที่สุดแล้วเราก็จำต้องถามตัวเองด้วยว่า แน่ใจอย่างไรว่าเราถูกและเขาผิด  ผู้ที่รุมฆ่าและทำร้ายนักศึกษาประชาชนในเหตุการณ์ ๖ ตุลา ล้วนทำไปด้วยความเข้าใจว่าตนกำลังปกป้องชาติ ศาสน์ กษัตริย์  แต่บัดนี้ได้ถูกจารึกในประวัติศาสตร์ว่าเป็นฆาตกรโหดเหี้ยมที่สร้างความอัปยศให้แก่ประเทศชาติ   ในทางตรงข้ามผู้ที่ถูกทำร้ายเหล่านั้นล้วนเป็นคนบริสุทธิ์ หาใช่ผู้คิดร้ายต่อชาติและราชบัลลังก์ไม่

ความคิดว่า “คนผิดมีสิทธิเป็นศูนย์”  ไม่เพียงเป็นอันตรายต่อประเทศชาติและเพื่อนร่วมชาติเท่านั้น หากยังสามารถย้อนกลับมาทำร้ายเราเองได้ในภายหลัง  ใครจะไปรู้ว่าสักวันหนึ่งเราอาจกลายเป็นเหยื่อของการใช้ความรุนแรงตามอำเภอใจในนามของความถูกต้องก็ได้  

หากพิจารณาให้ดีจะเห็นว่ามีความเกี่ยวพันกันอย่างมากระหว่างการสนับสนุนนโยบายฆ่าตัดตอนของรัฐบาลทักษิณเมื่อ ๗ ปีก่อน กับการสนับสนุนให้ใช้ความรุนแรงกับคนเสื้อแดงเมื่อไม่กี่เดือนที่ผ่านมา ทั้งสองกรณีนอกจากเกี่ยวข้องกับการใช้ความรุนแรงโดยเจ้าหน้าที่รัฐแล้ว ยังมีปัจจัยร่วมอีกอย่างหนึ่งที่เหมือนกันนั่นคือ ทัศนคติที่ว่า “คนผิดมีสิทธิเป็นศูนย์” หรือ “คนผิดสมควรตาย”  คงไม่ผิดหากจะกล่าวว่าการสนับสนุนนโยบายฆ่าตัดตอนมีส่วนในการส่งเสริมให้ใช้ความรุนแรงกับคนเสื้อแดง    แต่ความจริงที่น่าเศร้ายิ่งกว่านั้นก็คือ กลุ่มคนกลุ่มหนึ่งที่สนับสนุนนโยบายดังกล่าวของรัฐบาลทักษิณอย่างแข็งขันคือกลุ่มคนเสื้อแดงนั่นเอง (ข้อมูลจากการวิจัยของดร.อภิชาติ สถิตนิรามัย เมื่อเร็ว ๆ นี้) ใช่หรือไม่ว่าการสนับสนุนนโยบายดังกล่าวคือการตอกย้ำความเชื่อว่า “คนผิดสมควรตาย” ซึ่งในที่สุดได้ย้อนกลับมาทำร้ายคนเสื้อแดงเอง

คนเสื้อแดงไม่ใช่เหยื่อรายสุดท้ายของทัศนคติดังกล่าว  ยังจะมีเหยื่อรายอื่น ๆ ตามมาอีกตราบใดที่เรายังปล่อยให้ทัศนคติดังกล่าวแพร่หลายในสังคมไทย

บ้านเมืองยากที่จะสงบสุขจนกว่าเราจะเห็นว่าคนผิดหรือคนที่คิดต่างจากเรานั้น มีความเป็นมนุษย์ที่สมควรได้รับความเมตตาและความยุติธรรมจากเรา   สำหรับชาวพุทธ ทัศนคติดังกล่าวคือสิ่งหนึ่งที่ชี้วัดว่าการปฏิบัติธรรมของตนก้าวหน้ามากน้อยเพียงใด...