จากอเมริกันชนถึงญี่ปุ่น จากญี่ปุ่นถึงเกาหลี: Pop Culture Go On

เมื่อตอนที่โลกยังกว้างใหญ่ การเดินทางไปมาหาสู่กันไม่สะดวกรวดเร็ว ข้อจำกัดของการเผยแพร่วัฒนธรรมเดินทางมาถึงช้า หากย้อนไปยุคประวัติศาสตร์ การแผ่อิทธิพลของวัฒนธรรมอินเดียต้องใช้เวลาเดินทางอย่างเป็นขั้นเป็นระบบ ก่อนจะเดินทางสู่ดินแดนสุวรรณภูมิ ต้องใช้เวลาและอิทธิพลมหาศาลนับร้อยปี กว่าที่จะทำให้ดินแดนหนึ่งสะท้อนภาพของตนเองออกมาในรูปแบบวัฒนธรรมของตน บางครั้งอิทธิพลดังกล่าวก็มีเพียงรากและไปเติบโตเป็นอื่น

ถัดเข้ามาใกล้อีกนิด สู่ช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง ในวันที่จอมพล ป. พิบูลสงคราม ได้ทำการปฏิรูปวัฒนธรรมของไทยเกือบทั้งระบบ ตั้งแต่การสวมใส่เสื้อผ้า การเคี้ยวหมาก รวมถึงการเปลี่ยนแปลงการเขียนและตัดพยัญชนะของไทยให้น้อยลง วัฒนธรรมในช่วงเวลานั้นเกิดขึ้นจากการนำมาโดยผู้นำทางการทหาร วัฒนธรรมยุโรปที่ชนชั้นปกครองได้ไปสัมผัส นำกลับมาเผยแพร่เพื่อความศิวิไลซ์ของบ้านเมือง ประจวบกับภาวะของสงครามหากไม่มีการเปลี่ยนแปลง การดูดกลืนทางวัฒนธรรมเกิดขึ้นได้ง่ายและจะทำให้ประชาชนอ่อนแอ แต่กระนั้นผลของการเปลี่ยนแปลงสังคมโดยกฎหมาย หรือข้อบังคับทำให้เกิดความกระอักกระอ่วนใจและมีผลทำให้ประชาชนเกิดความสับสนเป็นอย่างมาก หากจะกล่าวว่าวัฒนธรรมไทยที่แตกสลายจนถึงทุกวันนี้ มีจุดเริ่มต้นมาจากยุคดังกล่าวก็ไม่ผิด

ปัจจุบันการเดินทางของวัฒนธรรมไม่ได้ถูกจำกัดพื้นที่และเวลา (Space and Time) อีกต่อไปแล้ว ในยุคสงครามเวียดนาม วัฒนธรรมของอเมริกันชนหลั่งไหลสู่ประเทศไทยราวกับสายน้ำ เดินทางมาพร้อมกับดนตรีร็อกแอนด์โรลล์ กางเกงยีนส์ เสื้อยืด และบุปผาชน ช่วงระหว่างก่อนและหลังสงครามเวียดนาม

วัฒนธรรมไทยได้รับอิทธิพลจากโลกตะวันตกโดยเฉพาะ Pop Culture จากฝั่งอเมริกันมหาศาล เอลวิส เพรสลีย์, แจกกาลีน เคนเนดี้, จอห์น เวย์น, อลิซาเบธ เทย์เลอร์ เป็นอาทิ วัฒนธรรมเหล่านั้นหลั่งไหลมาในรูปแบบภาพยนตร์ ข้าวโพดคั่ว ดนตรีร็อก ทรงผม แฟชั่นเสื้อผ้า รูปแบบการใช้ชีวิต ความรุนแรงของวัฒนธรรมอเมริกันชนแผ่อิทธิพลไปทั่วโลก ไม่เฉพาะในเอเชีย ชันชนะของวัฒนธรรมป๊อป โหมกระพืออย่างรวดเร็ว เพราะเข้าถึงประชาชนอย่างง่ายดาย ประกอบกับวัยหนุ่มสาวมีอิสรเสรีที่จะคิดและทำได้มากขึ้น การศึกษาที่สูงขึ้นทำให้มนุษย์มีอิสระที่จะเลือก มีสิทธิที่จะดำเนินชีวิตตามครรลองของตนเอง โดยปราศจากการชี้นำจากรัฐบาลหรือจากครอบครัว

ช่วงเวลาดังกล่าวประเทศไทยเป็นประเทศเนื้อหอม ที่มีศูนย์วัฒนธรรมของชาติตะวันตกเข้ามาก่อตั้งจำนวนมาก ศูนย์วัฒนธรรมเหล่านั้นขับเคลื่อนผ่านรูปแบบการเผยแพร่อย่างเป็นระบบ ด้วยงบประมาณและปฏิบัติการที่สูง ให้ความช่วยเหลือตั้งแต่การให้ทุนการศึกษา เปิดอบรมสอนภาษา การแสดงละคร กิจกรรม ดนตรี ให้ความช่วยเหลือทางด้านธุรกิจและการลงทุน โดยเฉพาะการแปลหนังสือของนักเขียนของตนออกมาในรูปแบบภาษาไทย

ศูนย์วัฒนธรรมเหล่านั้นเป็นเหมือนศูนย์เผยแพร่อาณาจักรที่ใหญ่ยิ่ง ยิ่งกว่าการล่าอาณานิคมด้วยกำลังทหารเสียอีก ยุคการล่าเมืองขึ้นสิ้นสุดลงแล้ว ประเทศเมืองขึ้นได้รับการปลดปล่อยทีละประเทศตามแรงกดดันของประชาคมโลก แต่เมืองขึ้นทางวัฒนธรรมเพิ่งเริ่มต้น

กลิ่นหอมหวนของวัฒนธรรมป๊อปคือความหมายของเสรีภาพ เมื่อมันเดินทางไปสู่ประเทศที่เคร่งครัดต่อจารีต และมีรูปแบบที่ชัดเจน ย่อมถูกต่อต้านจากชนชั้นนำอย่างไม่ต้องสงสัย ประเทศไทยเป็นประเทศหนึ่งที่ต่อต้าน Pop Culture อย่างหนัก โดยเฉพาะยุคปัจจุบัน การก่อตั้งกระทรวงวัฒนธรรม จึงเกิดขึ้นเพื่อกลายเป็นป้อมพระกาฬต่อสู้กับการรุกรานทางวัฒนธรรม ซึ่งเกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว

การเผยแพร่วัฒนธรรมยุคใหม่ไปยังประเทศหนึ่งใช้เวลาน้อยลง การสื่อสารที่รวดเร็วของข่าวสารใช้เวลาเพียงไม่กี่วินาที รายการโทรทัศน์ได้แผ่ขยายสัญญาณไปจนถึงขอบโลก ไม่ว่าจะอยู่ที่ใดเรายังติดตามสถานีโทรทัศน์ CNN, MTV และ BBC ได้อย่างไม่ขาดตกบกพร่อง ทันต่อเหตุการณ์ตลอดเวลาจนยากที่จะตกสมัย อินเทอร์เน็ตทำให้การสนทนาข้ามประเทศ เปิดไปสู่ประตูและชุมชนโลกได้เพียงคลิกเดียว

จึงไม่แปลกที่ชนชั้นนำจะต่อต้าน Pop Culture ทั้งที่ชนชั้นนำในยุคหนึ่งก็เดินตามวัฒนธรรมยุโรป และมองวัฒนธรรมยุโรปเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ผมมองว่าการต่อต้าน Pop Culture สืบเนื่องมาจากวัฒนธรรมที่หลั่งไหลเข้ามานั้น มิได้รับการชี้นำจากกลุ่มชนชั้นสูงอีกต่อไป การสูญเสียอำนาจชี้นำเป็นเรื่องที่หนักหนาต่อระบบแนวคิดการปกครอง เมื่อประชาชนมีสิทธิที่จะเลือกได้อย่างอิสระ ย่อมทำให้การปกครองประเทศยากขึ้นไปด้วยนั่นเอง

ยุคระหว่างสงครามเวียดนาม วัฒนธรรมอเมริกันชน-บุปผาชน ครองอยู่ในใจวัยรุ่นคนชั้นกลางอย่างต่อเนื่อง แต่วัฒนธรรมอเมริกันชนได้รับการสั่นคลอนเมื่อสภาพสังคมไทยก็ปรับตัวไปตามโลกเช่นกัน สังคมไทยรับรู้ข่าวสารมากขึ้น หลากหลายขึ้น การผูกขาดต่อวัฒนธรรมอเมริกันชนสลายลงอย่างช้าๆ ทั้งสภาพสังคมอเมริกันเองก็เกิดวิกฤตหลายประการเมื่อพ่ายแพ้ต่อสงครามเวียดนาม บาดแผลนี้ทำให้อเมริกันชนเซื่องซึมลงไป แต่วัฒนธรรมคือวิถีชีวิตที่ไม่มีวันตาย มันอยู่คู่กับมนุษย์ และอิทธิพลใหม่ๆ ของมันก่อขึ้นอย่างช้าๆ จากอีกฟากฝั่งหนึ่งของโลก ญี่ปุ่นรุกคืบสู่เจ้าแห่งธุรกิจของโลก บริษัทโซนี่ทรงอิทธิพลขึ้นเรื่อยๆ เข้มแข็งทั้งทางด้านเทคโนโลยีสมัยใหม่ และสิ่งอำนวยความสะดวกสำหรับชีวิตมนุษย์ ว่ากันว่าสิ่งประดิษฐ์ของโซนี่ที่ยังไม่ผลิตออกมามีนับหมื่นโครงการ

ญี่ปุ่นกลายมาเป็นผู้ผลิตยุคใหม่ เครื่องใช้ไฟฟ้า โทรทัศน์ รถยนต์ และมังงะ สิ่งเหล่านี้กลายมาเป็นสินค้าส่งออกที่กระจายไปทั่วโลกอย่างต่อเนื่อง ยุค 80’s อเมริกาอาจจะมีไมเคิล แจ็กสัน และมาดอนนาเป็นสัญลักษณ์สำคัญ แต่ฟากฝั่งเอเชียตะวันออกอย่างญี่ปุ่น ก็ไล่ทันด้วยแฟชั่นและดนตรีที่มีท่วงทำนองอันสะท้อนถึงการพัฒนาเท่าทันกันอย่างชนิดลมหายใจรดต้นคอ

สำหรับประเทศไทย อิทธิพลวัฒนธรรมการ์ตูนญี่ปุ่น-ฮีโร่มนุษย์แปลง ได้รับการตอบรับอย่างดี ทั้งหนังสือและภาพยนตร์ โดยเฉพาะการ์ตูนในยุคบุกเบิกอย่างโดราเอมอน นินจาฮาโตริ คาเมนไรเดอร์ อุลตราแมน ได้ทำให้ภาพของวัฒนธรรมญี่ปุ่นใกล้ชิดและเข้าถึงคนไทยได้อย่างรวดเร็ว ญี่ปุ่นทรงอิทธิพลไม่เฉพาะวัฒนธรรม แต่การขยายอาณาเขตธุรกิจก็รุนแรงไม่แพ้กัน เมื่อประเทศไทยต้องการการลงทุนทางอุตสาหกรรม และญี่ปุ่นต้องการแรงงานราคาถูกลงเพื่อส่งออกสินค้าของตน

แต่ความสำเร็จในการแผ่อิทธิพลทางวัฒนธรรมญี่ปุ่นในสังคมไทยก็ใช่ว่าจะราบรื่น เพราะปัจจุบันสังคมไทยไม่ได้รับอิทธิพลด้านเดียวเหมือนก่อน ทว่าได้รับอิทธิพลจากหลากหลายแหล่ง กลุ่มคนที่รับวัฒนธรรมญี่ปุ่นจึงเป็นกลุ่มคนเล็กๆ แม้ฝ่ายชนชั้นนำของสังคมไทยจะมองว่า กระแสอิทธิพลการ์ตูนญี่ปุ่นได้ครอบครองแนวความคิดของเด็กรุ่นใหม่แล้วก็ตาม ถ้ามองในแง่ความเป็นจริง การ์ตูนญี่ปุ่นไม่ได้นำเสนอแต่เพียงการ์ตูนสำหรับเด็ก ทว่าในญี่ปุ่นการ์ตูนเป็นภาพสะท้อนของสังคม และการ์ตูนญี่ปุ่นหลายเรื่องก็มีคุณค่าทางสังคมไม่แพ้วรรณกรรมดีๆ สักเรื่อง ภาพการต่อต้านวัฒนธรรมญี่ปุ่นจึงเบาบางกว่ามาก

กระนั้นเลยถ้ามองภาพวัฒนธรรมป๊อปในสังคมไทย ซึ่งเติบโตมาอย่างต่อเนื่อง เราจะเห็นว่าการต่อต้านวัฒนธรรมอื่นมิสามารถทำได้ จากวัฒนธรรมญี่ปุ่น ใครจะรู้ว่าวัฒนธรรมเกาหลีเข้าสู่สังคมไทยได้อย่างรวดเร็วเพียงข้ามปี หากเฝ้ามองอย่างละเอียด เราจะพบว่าวัฒนธรรมเกาหลีเองก็มีเส้นทางเดินตามรอยวัฒนธรรมญี่ปุ่น เริ่มจากสินค้าอิเล็กทรอนิกส์อย่างค่าย SAMSUNG ได้ผลิตมือถือ โทรทัศน์จอพลาสมา แอลซีดี เครื่องคอมพิวเตอร์ สินค้าของ SAMSUNG มิได้ผลิตเพื่อขายในเอเชียเท่านั้น แต่ตลาดยุโรปและอเมริกากลายเป็นตลาดใหญ่

นอกจากสินค้าอิเล็กทรอนิกส์แล้ว เกาหลียังนำร่องในเรื่องวัฒนธรรมด้วยภาพยนตร์ ซึ่งรัฐบาลส่งเสริมอุตสาหกรรมภาพยนตร์อย่างต่อเนื่อง การลงทุนในเรื่องภาพยนตร์ของเกาหลีไม่สูญเปล่า เพราะทำให้โลกรู้จักเกาหลีดีขึ้นอย่างน่าประหลาดใจ นอกจากภาพยนตร์แล้วหนังชุดของเกาหลีอย่างแดจังกึม ก็สร้างความประทับใจให้คนดูจนเกิดปรากฏการณ์ทำให้คนอยู่ติดบ้านเพื่อรอดูหนังชุดนี้โดยไม่ไปไหน ซึ่งปรากฏการณ์ดังกล่าวเกิดขึ้นไม่บ่อยนัก นอกจากนั้นศิลปินนักร้องเกาหลีอย่างเรน ก็ได้รับการต้อนรับอย่างอบอุ่นจากแฟนเพลง การเดินทางมาแสดงคอนเสิร์ตในประเทศไทยแม้จะอยู่ในบรรยากาศการรัฐประหาร ทว่าผู้คนก็ไปชมการแสดงกันจำนวนมาก

หากมองด้วยภาพดังกล่าว เราจะเห็นได้ว่าการแผ่อิทธิพลทางวัฒนธรรมนั้นไม่มีวันหยุด ไม่มีวันปิดกั้น ไม่มีทางชี้นำ วัฒนธรรมเป็นตัวแทนของวิถีชีวิตที่ไหลไปตามลมหายใจของผู้คน แน่นอนชนชั้นนำหวาดกลัวการถูกกลืนกินทางด้านวัฒนธรรม กลัวการสูญสลายทางสังคมของตน ความหวาดกลัวดังกล่าวจึงต้องสร้างเกราะป้องกันตัวในรูปแบบของการปกป้อง แต่อย่าลืมว่าวัฒนธรรมที่สูญสลายไปในอดีตก็เพราะว่าไม่สามารถปรับตัวเพื่อรับใช้ปัจจุบัน หากเราต้องการรักษาอดีตที่ยิ่งยงของตนบนพื้นที่ชีวิตสมัยใหม่ การปรับตัวจะต้องเข้มข้นถึงขั้นปิดประเทศ กระนั้นเลยการรับวัฒนธรรมอื่นมาสู่สังคมไทย ก็มิได้เลวร้ายหรือเป็นการทำลายชาติอย่างที่ชนชั้นนำนิยาม

สำหรับผม Pop Culture คือสีสันของยุคสมัยใหม่ เป็นความเคลื่อนไหวที่น่าจับตามอง แต่กระนั้นเราต้องรู้เท่าทันและเข้าใจมันในเนื้อแท้ มิใช่เปลือกนอกที่กลวงเปล่า เพราะถ้าเราอยู่ในความเปลือยเปล่า เราเองนั่นแหละที่จะถูกปั่นให้เป็นผุยผง

เรื่อง > นิวัต พุทธประสาท
by : mars magazine No.60